Historia Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej (dawniej Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej), potocznie nazywanego „Szubienicami”, od lat budzi w Olsztynie silne emocje. Monument autorstwa Xawerego Dunikowskiego, wzniesiony w centralnym punkcie miasta w 1954 roku, przez jednych postrzegany jest jako dzieło wybitnego rzeźbiarza i ważny element powojennej historii regionu, przez innych – jako symbol sowieckiego zniewolenia i narzędzie propagandy. W ostatnich latach dyskusja wokół jego przyszłości nabrała nowego tempa, także za sprawą inicjatywy zgłoszonej przez Towarzystwo Przyjaciół Olsztynka.

Propozycja przeniesienia monumentu na Cmentarz Ofiar Faszyzmu w Sudwie.

W 2022 roku Towarzystwo Przyjaciół Olsztynka zaproponowało alternatywę dla planowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wywiezienia pomnika na Śląsku. Społecznicy zwrócili uwagę, że przeniesienie monumentu poza region byłoby nie tylko stratą historyczną, ale mogłoby też oznaczać jego trwałe rozproszenie lub demontaż.

Towarzystwo zaproponowało, by pomnik przenieść na Cmentarz Ofiar Faszyzmu w Sudwie pod Olsztynkiem. Na tym największym w Polsce cmentarzu jeńców wojennych z okresu II wojny światowej spoczywa lub spoczywało ponad 50 tysięcy osób – w tym jeńcy radzieccy, Polacy, Francuzi, Belgowie, Żydzi i Włosi – zamęczeni w obozie jenieckim Stalag IB Hohenstein. W tym miejscu pomnik nabrałby zupełnie nowej wymowy.
Dodatkowym argumentem była historia samego materiału użytego do budowy monumentu. Granitowe bloki pochodzą z rozebranego mauzoleum Hindenburga w Olsztynku. Społecznicy uznali, że powrót tych elementów do miejsca pochodzenia miałby symboliczny i historyczny sens.

Źródło: Przenieść szubienice pod Olsztynek. Propozycja ratowania pomnika

Gmina Olsztynek wystąpiła oficjalnie do władz Olsztyna z propozycją przejęcia pomnika i ustawienia go na Cmentarzu Ofiar Faszyzmu w Sudwie. Podkreślaliśmy, że przeniesienie monumentu pozwoliłoby:

• zachować dzieło Xawerego Dunikowskiego jako ważny przykład sztuki historycznej,
• uhonorować prawdziwe ofiary wojny w godnym miejscu pamięci,
• zakończyć wieloletni spór wokół pomnika,
• pozbawić propagandę rosyjską argumentu o rzekomym niszczeniu w Polsce pomników poświęconych żołnierzom Armii Radzieckiej,
• przywrócić Gminie Olsztynek elementy dziedzictwa historycznego – granitowe bloki pochodzące z rozebranego mauzoleum,
• uniknąć dalszych nieporozumień oraz prób politycznego wykorzystywania monumentu.

Stanowisko Olsztyna

We wrześniu 2025 roku Prezydent Olsztyna odpowiedział na propozycję, przypominając, że „ostateczny wygląd przestrzeni placu na którym obecnie stoi pomnik, będzie przedmiotem ogólnopolskiego konkursu architektonicznego, którego ogłoszenie planujemy w pierwszej połowie przyszłego roku. Jednym z założeń zagospodarowania placu jest, że pomnik w obecnym kształcie przestanie istnieć, a celem jego fizycznej rozbiórki jest zniesienie przesłania ideologicznego, rozumianego jako wyraz wdzięczności, szacunku i gloryfikacji radzieckiej Armii Czerwonej i totalitaryzmu sowieckiego. Przestrzeń placu zostanie zagospodarowana od nowa, przy zastosowaniu środków artystycznych, architektonicznych i urbanistycznych. Będzie służyć jako miejsce spotkań, wypoczynku, rekreacji lub jako scena dla małych form artystycznych. Niewykluczone będzie wykorzystanie przy aranżacji placu fragmentów rzeźb z pomnika oraz płyt z mauzoleum Hindenburga. W ten sposób w przestrzeni placu upamiętnione zostaną ofiary reżimów totalitarnych oraz skomplikowana historia zarówno całego Olsztyna, jak i tego konkretnego miejsca w mieście.”

Jednocześnie prezydent poprosił Olsztynek o informacje dotyczące ewentualnego zaangażowania finansowego w przeniesienie monumentu. W odpowiedzi, która została wysłana również we wrześniu br., podkreśliliśmy, że inicjatywa ma charakter oddolny i społeczny, a gmina nie zamierza ponosić kosztów związanych z rozbiórką, transportem i ponownym ustawieniem pomnika. Propozycja Olsztynka dotyczyła wskazania alternatywnej lokalizacji, gdyby Olsztyn zdecydował się na jego usunięcie lub przekazanie w inne miejsce.

Spór o przyszłość „Szubienic” pokazuje, jak silnie historia i pamięć o przeszłości wpływają na kształtowanie współczesnej przestrzeni publicznej. Propozycja Olsztynka otworzyła ważną dyskusję o tym, czy kontrowersyjne pomniki należy niszczyć, przenosić, reinterpretować, czy może włączać w nową narrację. Choć decyzja Olsztyna o przearanżowaniu tego miejsca wydaje się być przesądzona, los samego dzieła Xawerego Dunikowskiego wciąż może przybrać różne kierunki – w tym potencjalnie także ten zaproponowany przez Olsztynek.

„Kto nie pamięta historii, skazany jest na jej ponowne przeżycie.” – George Santayana